Nudizam i naturizam imaju bogatu i zanimljivu istoriju na prostorima bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Od skromnih početaka početkom 20. veka do vrhunca popularnosti tokom 1970-ih i 1980-ih, ovi pokreti su ostavili trajan uticaj na turizam i društvene norme. Zapadni mediji su opisivali socijalističku Jugoslaviju kao „najslobodniju naturističku zemlju u Evropi“ i kao raj za nudiste, od kojih je SFRJ sredinom osamdesetih prihodovala neverovatnih 200 miliona dolara godišnje.
Počeci nudizma na Jadranu
Prvi zabeleženi slučajevi nudizma na jadranskoj obali datiraju iz ranog 20-og veka. Na ostrvu Rabu u Hrvatskoj, 1907. godine, otvorena je prva nudistička plaža sa hotelom koji je imao pedeset soba rezervisanih isključivo za nudiste. Ovaj pionirski poduhvat označio je početak naturističkog turizma u regionu.
Godine 1936, engleski kralj Edvard VIII i njegova partnerka Volis Simpson posetili su Rab i zatražili dozvolu da se kupaju goli u Jadranskom moru. Gradske vlasti su im to omogućile na plaži Kandorola, koja je od tada poznata kao „Engleska plaža“ i smatra se jednom od najpoznatijih nudističkih plaža na Jadranu.
Razvoj naturizma u socijalističkoj Jugoslaviji
Nakon Drugog svetskog rata, naturizam je doživeo značajan razvoj u SFRJ. Jugoslavija je videla naturizam kao promociju svog otvorenog socijalističkog sistema, ali je još više u njemu videla priliku za dobru zaradu. Tako je Jugoslavija je postala prva komunistička zemlja koja je dozvolila i podsticala naturistički turizam, koristeći ga kao sredstvo za promociju otvorenosti i liberalnosti svog socijalističkog sistema. Pritom je njena propaganda naturizma bila znatno slabija od propagande inostranih agencija, posebno iz Savezne Republike Nemačke, čiji su uspesi punili naturističke kapacitete u Jugoslaviji.
Prvi zvanični naturistički kamp u Jugoslaviji, Koversada, otvoren je 1961. godine u blizini Vrsara u Istri. Kamp je ubrzo postao popularan među naturistima iz Zapadne Evrope, posebno iz Nemačke, Austrije i Holandije. Na vrhuncu svoje popularnosti, Koversada je mogla da primi do 10.000 gostiju i postala je simbol jugoslovenskog naturističkog turizma.
Jedini institucionalni kritičar naturizma u Jugoslaviji bila je Rimokatolička crkva, koja je u to vreme protiv njega uspešno lobirala u Italiji i Španiji, ali ovde je njen uticaj za vreme komunističke vladavine bio veoma slab pa je i crkva bila nešto tolerantnija.
Ipak, razvoj naturizma u Jugoslaviji odvijao se bez plana i nametnuli su ga stranci. Uprkos toj stihiji, naturizam je eksplodirao usled interesovanja domaćih turističkih i privrednih preduzeća koja su u naturizmu videla izvor ogromne zarade, zapadnih turističkih agencija koje su na tome takođe veoma dobro zarađivale i zapadnih naturista, najviše iz nemačkog govornog područja, kojima se veoma dopala jugoslovenska obala i topla mediteranska klima.
Jugoslavija je u sedamdesetim i osamdesetim godinama imala najviše naturističkih centara, kampova, hotela i plaža u Evropi, ali je Francuska u osamdestim imala više naturističkih gostiju jer su njeni centri bili većeg kapaciteta. Obe zemlje su godišnje imale otprilike milionsku naturističku posetu ili čak nešto više. Kamp „Koversada“ u Vrsaru je bio najveće naturističko stecište u Evropi posle francuskog mesta Montalive (Montalivet).
Naturizam kao ekonomski i politički alat
Naturizam je u Jugoslaviji imao i ekonomsku i političku dimenziju. Ekonomski, naturistički turizam je privlačio veliki broj stranih turista, što je donosilo značajne prihode. Procene govore da je tokom 1970-ih i 1980-ih godina Jugoslavija godišnje privlačila oko milion naturista.
Godine 1972, Jugoslavija je bila domaćin međunarodnog naturističkog kongresa u Vrsaru, što je dodatno učvrstilo njen status kao lidera u naturističkom turizmu. Ovaj događaj je bio značajan jer je pokazao da je Jugoslavija spremna da se predstavi kao liberalna i otvorena zemlja, različita od ostalih komunističkih država.
Politički, naturizam je korišćen kao sredstvo za promociju jugoslovenskog socijalističkog sistema kao liberalnog i otvorenog. Za razliku od drugih komunističkih zemalja, Jugoslavija je dozvoljavala naturizam, što je predstavljalo simbol slobode i tolerancije. Ova politika je pomogla u izgradnji imidža Jugoslavije kao progresivne i moderne zemlje.
Popularnost i društveni uticaj
Naturizam je postao popularan ne samo među stranim turistima, već i među domaćim stanovništvom. Iako su postojale određene društvene i verske prepreke, mnogi Jugosloveni su prihvatili naturizam kao deo modernog i slobodnog načina života.
Društvena klima u Jugoslaviji tokom 1960-ih i 1970-ih godina bila je takva da je javna nagota, posebno ženska, promovisana u filmu, pozorištu i štampi. Naturizam je stoga bio simpatisan posebno kod beogradske i zagrebačke zabavne štampe, a praćen, tolerisan i neosuđivan u turističkoj, političkoj i dnevnoj štampi.
Prema podacima Turističkog saveza Jugoslavije, broj posetilaca u jugoslovenskim nudističkim kampovima tokom šezdesetih i početkom sedamdesetih godina rastao za oko 12% godišnje, u njima je 1974. bilo svega 1% domaćih gostiju, a sredinom osamdesetih država je od ove vrste turizma prihodovala neverovatnih 200 miliona dolara godišnje.
Verovatno najpopularniji film Živka Nikolića, snimljen u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog veka, obeleženih devalvacijom jugoslovenskog načina života, „Lepota poroka“ predstavlja važno delo koje se izvanredno uklapalo u diskurs preispitivanja ondašnjeg sistema vrednosti, ali i nuduzima kao egzotičnog fenomena. Ako se samo prisetite, glavna junakinja, koju tumači fantastična Mira Furlan, tradicionalno vaspitana, užasava se nad golotinjom, naročito kad posprema apartman dvoje mladih stranaca koje zabavlja njena zbunjenost. Uz njihov podsticaj, ona postepeno oslobađa tradicijom sputanu senzualnost.
Pad popularnosti
Sa raspadom Jugoslavije početkom 1990-ih godina, naturistički turizam je doživeo pad.
Ratna dešavanja, ekonomska kriza i promena društvenih vrednosti doveli su do smanjenja broja naturističkih kampova i posetilaca. Mnogi poznati naturistički kampovi, poput Koversade u Hrvatskoj, suočili su se s padom posetilaca, posebno iz inostranstva. Bezbednosna situacija i politička nestabilnost odvratile su mnoge turiste, a infrastruktura je često bila oštećena ili zapuštena.
U Srbiji i Crnoj Gori, naturizam je postao gotovo nevidljiv u javnom prostoru. Društvene i ekonomske krize, zajedno s konzervativnijim društvenim normama, dovele su do smanjenja broja naturističkih lokacija i događaja.
Novi početak
Početkom 2000-ih, stabilizacijom političke situacije i približavanjem zemalja regiona Evropskoj uniji, naturizam je počeo da se oporavlja, pokazuje znake rasta i diversifikacije.
U Hrvatskoj, naturistički kampovi su među najposećenijima u Evropi, privlačeći turiste iz Nemačke, Holandije i Skandinavije. Kampovi poput Koversade i Valalte obnovili su svoju infrastrukturu i ponovo privukli turiste iz Zapadne Evrope.
U Srbiji, iako naturizam nije bio široko rasprostranjen, počeli su da se pojavljuju mali klubovi i zajednice. Postoje inicijative za promociju naturističke kulture kroz organizaciju događaja, radionica i edukativnih kampanja. Pojedinci i grupe koriste društvene mreže za podizanje svesti o naturizmu i njegovim vrednostima. Internet forumi i društvene mreže omogućili su naturistima da se povežu i razmene iskustva, što je doprinelo jačanju zajednice.
U Crnoj Gori, plaže poput Ada Bojane postale su popularne destinacije za naturiste iako država još uvek kaska sa obnovom infrastrukture.Međutim, uprkos prirodnim prednostima, naturizam nije sistematski razvijan kao što je to slučaj u Hrvatskoj. Nedostatak infrastrukturnih ulaganja i lokalne podrške ograničava dalji rast. Ada Bojana i dalje ostaje jedina zvanična naturistička lokacija u zemlji, ali se pojavljuju i neformalne nudističke plaže širom crnogorske obale, poput skrivenih uvala kod Ulcinja i Bara.
